Мектеп бакчасын бутоо эрежелери
Мектептерде жемиш бакчаларын түзүү долбоору МакГоверн-Доулдун “Билим үчүн азык жана балдардын тамактануусу” программасынын алкагында ишке ашырылып келүүдө. Тандалган мектептерде жемиш бакчаларын түзүү аркылуу башталгыч класстын окуучулары үчүн тамак-аш коопсуздугун жана ысык тамак менен камсыз кылууну жакшыртууга, ошондой эле рационду кеңейтүүгө, мектептеги тамак-аштын сапатын жакшыртууга жана түрдүүлүгүн жогорулатууга, мектеп аймактарын жашылдандыруу жана ысык тамак уюштуруунун мындан аркы туруктуулугун камсыз кылууга багытталган.
Кошумчалай кетсек, бул долбоор ошондой эле жемиш бактарынын түшүмүн сатуудан түшкөн киреше аркылуу мектептер үчүн кошумча каржы булагын түзүүгө жардам берет.
Кыргыз Республикасынын жалпы билим берүү уюмдарында билим берүүнүн шарттарына жана уюштуруусуна карата санитардык-эпидемиологиялык талаптарында белгиленгендей жашыл аянтчалар мектептин аймагынын 50%дан кем эмесин ээлеши керек.
Мектеп бакчасын өстүрүүдөгү негизги иштердин бири жемиш бактарын туура бутоо жана калыптандыруу болуп саналат. Мектеп бакчаларына негизинен эрте мөмө берүүчү жарым эргежээл алма бактары отургузулат, алар интенсивдүү кам көрүүнү жана бак-дарактарды эрте жашынан жыйнап алууну талап кылат. Туура бутоону башка агротехникалык чаралар (сугаруу, жер семирткичтер, зыянкечтерге жана илдеттерге каршы) менен айкалыштырып аткарганда гана жакшы натыйжа берет. Көчөттөрдү туура бутоо иштери аткарылбаса, анда түшүм алуу үчүн ыңгайлуу, күчтүү жемиш дарагын өстүрүү мүмкүн эмес. Бутоолордун максаты - интенсивдүү багбанчылыктын заманбап талаптарына жооп берген даракты калыптандыруу.
Мөмөлүү дарактарды качан бутоо керек?
Дарак таажыларынын сейрек катмарлуу пайда болушу.
Бул эркин жарым шар түрүндөгү таажы, анын төмөнкү катмары тегерек боюнча тегиз таралган 3-4 күчтүү бутактан турат. Алсыз же начар жерде өсүп турган бутактарды кесип салуу керек.
Кыргыз Республикасынын жалпы билим берүү уюмдарында билим берүүнүн шарттарына жана уюштуруусуна карата санитардык-эпидемиологиялык талаптарында белгиленгендей жашыл аянтчалар мектептин аймагынын 50%дан кем эмесин ээлеши керек.
Мектеп бакчасын өстүрүүдөгү негизги иштердин бири жемиш бактарын туура бутоо жана калыптандыруу болуп саналат. Мектеп бакчаларына негизинен эрте мөмө берүүчү жарым эргежээл алма бактары отургузулат, алар интенсивдүү кам көрүүнү жана бак-дарактарды эрте жашынан жыйнап алууну талап кылат. Туура бутоону башка агротехникалык чаралар (сугаруу, жер семирткичтер, зыянкечтерге жана илдеттерге каршы) менен айкалыштырып аткарганда гана жакшы натыйжа берет. Көчөттөрдү туура бутоо иштери аткарылбаса, анда түшүм алуу үчүн ыңгайлуу, күчтүү жемиш дарагын өстүрүү мүмкүн эмес. Бутоолордун максаты - интенсивдүү багбанчылыктын заманбап талаптарына жооп берген даракты калыптандыруу.
Мөмөлүү дарактарды качан бутоо керек?
- Бутоо үчүн эң жакшы убакыт - эрте жаз, бак-дарактардын тыныгуу, уктоо мезгилинде, шире агымы баштала элек кезде.
- Абанын температурасы минус 15°тан «түшүп кетүү» коркунучу жок болгондо.
- Бутоону топурак шишигенге чейин бүтүргөн жакшы.
- Отургузуунун оптималдуу вегетативдик жана репродуктивдүү түшүмдүүлүгүн камсыз кылуу;
- Бак-дарактардын мөмөлүү жана жогорку түшүмдүүлүккө эрте киришин камсыз кылууга жардам берүү;
- Өсүмдүктөрдүн оор мөмөлөрүн көтөрүүгө жана табигый кырсыктарга туруштук бере ала турган кубаттуу дарак базасын түзүүнү камсыз кылуу;
- Кам көрүү жана жыйноо үчүн ыңгайлуу болгон кичинекей көлөмдөгү таажыларды түзүү;
- Жалбырактын бетиндеги фотосинтетикалык активдүү нурланууну оптималдуу пайдаланууну жана мөмө-жемиштердин эң жогорку сапатын камсыз кыла турган дарак формаларын түзүү;
- Мөмө-жемиш өсүмдүктөрүнүн айлана-чөйрөнүн жагымсыз факторлоруна туруктуулугун жогорулатууга жардам берүү.
Дарак таажыларынын сейрек катмарлуу пайда болушу.
Бул эркин жарым шар түрүндөгү таажы, анын төмөнкү катмары тегерек боюнча тегиз таралган 3-4 күчтүү бутактан турат. Алсыз же начар жерде өсүп турган бутактарды кесип салуу керек.
Кийинки катар биринчи чокусунан болжол менен 60 см аралыкта түзүлөт. Ал бири-бирине азыраак жакын жайгашкан бир нече күчтүү бутактарды камтышы керек. Жылуу климаты бар аймактарда же начар бутактуу өсүмдүктөрдү пайда кылууда, кээде көп катмарлуу дарактардын скелеттерин бутоодо колдонулат.
Жыйынтыгында бийиктиги 4 метрге жакын дарак, бир жана катмарлуу бутактардын айкалышы менен өсүп жетилет. Дарактын бутактарынын ортосундагы болжолдуу аралык 60 смден 1 мге чейин. Бул аралык жайылып турган таажысы бар өсүмдүктөр үчүн кичине, ал эми таажысы тыгызыраак өсүмдүктөр үчүн тиешелүү түрдө чоңураак.
Жыйынтыгында бийиктиги 4 метрге жакын дарак, бир жана катмарлуу бутактардын айкалышы менен өсүп жетилет. Дарактын бутактарынын ортосундагы болжолдуу аралык 60 смден 1 мге чейин. Бул аралык жайылып турган таажысы бар өсүмдүктөр үчүн кичине, ал эми таажысы тыгызыраак өсүмдүктөр үчүн тиешелүү түрдө чоңураак.
Артыкчылыктары:
Бутоодо туура скелет бутактарын кантип тандоо керек?
Скелет бутактары — дарактын негизин, же «скелетин» түзгөн бутактар. Алар тулкудан түз чыгып, ар дайым эң жоон жана эң узун болот. Скелеттин сөңгөгүнөн тик бурчта
(45° кем) же жантайыңкы бурчта (60° ашык) созулган скелет бутактары алынып салынууга тийиш.
- Бул типтеги таажы түзүү классикалык кесүү болуп саналат;
- Көбүнчө ышкыбоз багбандар тарабынан колдонулат;
- Дарактын бийиктигин чектейт;
- Тамырдын ар кандай түрлөрү үчүн колдонулушу мүмкүн.
- Мөмө-жемиш өсүмдүктөрүнүн таажысын кесип жатканда, бутактардын тартибин жана алардын ортосундагы боштуктарды көзөмөлдөө абдан маанилүү;
- Жетиштүү күн нурун талап кылган дарактар үчүн колдонулушу мүмкүн эмес.
- Дээрлик бардык жемиш дарактары - алча, кара өрүк, алма ж.б. үчүн ийгиликтүү колдонсо болот.
Бутоодо туура скелет бутактарын кантип тандоо керек?
Скелет бутактары — дарактын негизин, же «скелетин» түзгөн бутактар. Алар тулкудан түз чыгып, ар дайым эң жоон жана эң узун болот. Скелеттин сөңгөгүнөн тик бурчта
(45° кем) же жантайыңкы бурчта (60° ашык) созулган скелет бутактары алынып салынууга тийиш.
1-сүрөт. Бул бутак өтө тик бурчка ээ (45° кем эмес). Мындай бутактарды жок кылуу керек.
2-3-4-сүрөттөр. Эң оптималдуу бутактар 45°тан 60°ка чейинки бурчка ээ болгон бутактар, булар калтырылышы керек болгон бутактар
5-сүрөт. Төмөн карай өсөн бутактар начар өсөт жана мөмө берүү учурунда сынып калат. Мындай бутактарды алып салуу керек.
Биринчи жылы бутактардын жалпы көлөмүнүн 30%га чейинки көлөмүн дарактын бир тарабында эмес, бүт таажы боюнча бирдей кыркып алуу сунушталат. Дарагыңызга жакшы кам көрүңүз. Дарак - тирүү организм. Ал эми бутоодон кийин дарактын абалын көзөмөлдөө кажет. Эгерде ал биринчи кыркууга жакшы чыдаса, кийинки жылы калган бутактардын 30%га чейинкисин кыркса болот, ал эми үчүнчү жылы калган 30% кыркып алса болот. Бутоо дарак үчүн стресс болсо, кийинки жылга чейин күтө туруңуз. Кийинки жылы кыркууну кайталап жана/же кесилген бутактардын санын азайтсаңыз болот.
2-3-4-сүрөттөр. Эң оптималдуу бутактар 45°тан 60°ка чейинки бурчка ээ болгон бутактар, булар калтырылышы керек болгон бутактар
5-сүрөт. Төмөн карай өсөн бутактар начар өсөт жана мөмө берүү учурунда сынып калат. Мындай бутактарды алып салуу керек.
Биринчи жылы бутактардын жалпы көлөмүнүн 30%га чейинки көлөмүн дарактын бир тарабында эмес, бүт таажы боюнча бирдей кыркып алуу сунушталат. Дарагыңызга жакшы кам көрүңүз. Дарак - тирүү организм. Ал эми бутоодон кийин дарактын абалын көзөмөлдөө кажет. Эгерде ал биринчи кыркууга жакшы чыдаса, кийинки жылы калган бутактардын 30%га чейинкисин кыркса болот, ал эми үчүнчү жылы калган 30% кыркып алса болот. Бутоо дарак үчүн стресс болсо, кийинки жылга чейин күтө туруңуз. Кийинки жылы кыркууну кайталап жана/же кесилген бутактардын санын азайтсаңыз болот.
Бутактарды бутоо техникасы.
1.Шакек сымал кесүү бутакты толук алып салуу зарыл болгондо колдонулат. Кесүү сызыгы кабыктын шакекче агымынын сырткы бүктөлмөлөрүнө параллель болушу керек.
a. Туура кесүү, туура эмес кесүү:
б. Бутактын түбүндөгү кабыгы жабыркап, кесилген бутактын бир бөлүгүн дүмүр түрүндө калтырып кеткен өтө терең кесүү.
1.Шакек сымал кесүү бутакты толук алып салуу зарыл болгондо колдонулат. Кесүү сызыгы кабыктын шакекче агымынын сырткы бүктөлмөлөрүнө параллель болушу керек.
a. Туура кесүү, туура эмес кесүү:
б. Бутактын түбүндөгү кабыгы жабыркап, кесилген бутактын бир бөлүгүн дүмүр түрүндө калтырып кеткен өтө терең кесүү.
2.Бүчүрдүн кесилиши бутактын өсүшүн багыттоо жана бул бүчүрдөн жаңы бүчүр алуу үчүн колдонулат. Кесүү сызыгы базалык деңгээлде башталып, бүчүрдүн жогору жагында бүтүшү керек. Кыскартууда сырткы бүчүргө кесүү жасалат.
а - бүчүрдөн өтө төмөн кесүү
б – туура эмес бурч
в – бүчүрдөн өтө жогору кесүү
г – туура кесүү.
а - бүчүрдөн өтө төмөн кесүү
б – туура эмес бурч
в – бүчүрдөн өтө жогору кесүү
г – туура кесүү.
